Skandale noblowskie: Największe kontrowersje, sekrety i ciemne strony nagrody

Historia Nagrody Nobla zaczyna się od postaci samego fundatora - Alfreda Nobla, wynalazcy dynamitu i innych materiałów wybuchowych, które zmieniły świat, choć nie tylko na lepsze. Nobel już za życia budził kontrowersje - jego wynalazki przyniosły mu fortunę, ale i przydomek "kupca śmierci". Gdy francuska gazeta omyłkowo ogłosiła jego śmierć, opisała Nobla jako człowieka, który "wzbogacił się, znajdując sposoby na zabijanie większej liczby ludzi szybciej niż kiedykolwiek wcześniej". Przedwczesny nekrolog miał zmotywować Nobla do ufundowania nagrody mającej poprawić jego wizerunek.

Jedną z nagród, która budzi najwięcej kontrowersji, jest Pokojowa Nagroda Nobla. Przez lata przetoczyło się wiele dyskusji na temat zasadności przyznania nagrody niektórym laureatom.

Jednym z najbardziej kontrowersyjnych laureatów Pokojowej Nagrody Nobla pozostaje Jasir Arafat. Lider Organizacji Wyzwolenia Palestyny dla jednych jest terrorystą, dla innych twórcą Autonomii Palestyńskiej. W 1994 roku Arafat wraz z izraelskimi politykami Icchakiem Rabinem i Szimonem Peresem został uhonorowany za porozumienia z Oslo. Decyzja Komitetu Noblowskiego spotkała się z falą krytyki na całym świecie. Arafat był oskarżany o współudział w aktach terroru, a także przypominano jego polityczną przeszłość. Niedługo po przyznaniu nagrody Rabin został zamordowany przez żydowskiego ekstremistę, a proces pokojowy praktycznie utknął w martwym punkcie.

Równie głośny był Pokojowy Nobel dla Henry’ego Kissingera i Le Duc Tho, którzy w 1973 roku negocjowali zakończenie wojny w Wietnamie. W proteście przeciw tej decyzji trzech członków Komitetu Noblowskiego złożyło rezygnację. Le Duc Tho w ogóle nie przyjął nagrody, argumentując, że w jego kraju wojna wciąż trwa. Kissinger - jeden z architektów polityki odprężenia, która miała się przyczynić do zakończenia zimnej wojny, był jednocześnie oskarżany o udział w zamachu stanu w Chile i tajne bombardowania Kambodży.

W 2009 roku Pokojową Nagrodę Nobla otrzymał Barack Obama, zaledwie kilka miesięcy po objęciu urzędu prezydenta USA. Decyzja ta została szeroko skrytykowana jako przedwczesna - prezydent nie zdążył jeszcze zrealizować żadnych przełomowych działań na rzecz pokoju. Później zarzucano mu m.in. nieudolną politykę wobec Syrii i Libii, a także stosowanie ataków dronowych, nie licząc się z życiem cywilów.

W historii Nobla nie brakowało szokujących nominacji. W 1939 roku Adolf Hitler został zgłoszony do Pokojowej Nagrody Nobla - na szczęście w ironicznej intencji, jako protest przeciw nominacji Neville’a Chamberlaina. Dużo poważniejsze były dwie nominacje dla Józefa Stalina, zgłoszone w latach 40. - argumentowano je jego udziałem w zakończeniu II wojny światowej, pomijając miliony ofiar jego rządów.

Droga do drugiej Nagrody Nobla dla Marii Skłodowskiej-Curie była niemal zablokowana przez obyczajowy skandal. Romans z żonatym Paulem Langevinem stał się pożywką dla prasy, a Komitet Noblowski sugerował, by Polka nie przyjeżdżała po odbiór nagrody. Ostatecznie, wbrew naciskom, Skłodowska-Curie osobiście odebrała prestiżowe wyróżnienie.

W 2017 roku świat obiegły doniesienia o molestowaniu seksualnym i przeciekach nazwisk laureatów przez osoby związane ze Szwedzką Akademią. Efektem był bojkot i nieprzyznanie Literackiej Nagrody Nobla w 2018 roku. Dopiero po zmianach organizacyjnych przyznano dwie nagrody w 2019 roku - Oldze Tokarczuk i Peterowi Handke.

W 2008 roku Harald zur Hausen otrzymał Nobla za odkrycie związku wirusa HPV z rakiem szyjki macicy. Szybko pojawiły się oskarżenia o konflikt interesów - firma produkująca szczepionkę sponsorowała stronę internetową nagrody, a w panelu wybierającym laureata zasiadały osoby powiązane z koncernem farmaceutycznym.

Jednym z najbardziej znanych przykładów pominięcia jest historia brytyjskiej astronom Jocelyn Bell Burnell, która jako pierwsza zaobserwowała pulsary. Nagrodę otrzymał jej promotor Antony Hewish, a sama Bell Burnell została pominięta, co do dziś budzi sprzeciw środowiska naukowego.

Podobnie losy Lise Meitner, która współpracowała z Otto Hahn’em przy odkryciu rozszczepienia jądra atomowego. Po aneksji Austrii przez nazistowskie Niemcy Meitner musiała emigrować, a Nobla w 1944 roku otrzymał tylko Hahn.

Antonio Egas Moniz, portugalski neurolog, otrzymał Nobla za lobotomię - dziś uznawaną za brutalną metodę leczenia. Przez lata tysiące pacjentów na całym świecie zostało okaleczonych w imię naukowego postępu, zanim uznano, że zabieg przynosi więcej szkód niż pożytku.

W 1927 roku medycznego Nobla otrzymał Julius Wagner-Jauregg za leczenie kiły poprzez zarażanie pacjentów malarią. Choć metoda ta wydawała się przełomowa, wkrótce okazała się niebezpieczna i została zarzucona po wynalezieniu penicyliny.

Fritz Haber, laureat Nobla z 1918 roku, był twórcą metody syntezy amoniaku, ale także organizatorem ataków gazowych podczas I wojny światowej. Jego wynalazki przyczyniły się do tragicznych skutków na polach bitew, a później technologia cyklonu B wykorzystana została w obozach zagłady.

Kary Mullis, nagrodzony za wynalezienie PCR, nie krył, że inspirację do odkrycia zawdzięczał także... doświadczeniom z LSD. Po otrzymaniu Nobla wycofał się z nauki i zasłynął kontrowersyjnymi wypowiedziami na temat własnej metody.

Pokojowy Nobel dla gwatemalskiej działaczki Rigoberty Menchú Tum został zakwestionowany, gdy okazało się, że niektóre fakty opisane w jej autobiografii były niezgodne z rzeczywistością. Mimo apeli o odebranie nagrody, Komitet Noblowski nie zmienił swojej decyzji.

Od 1901 roku Nagroda Nobla została przyznana setkom wybitnych osób i organizacji, ale historia tego wyróżnienia to także opowieść o skandalach, politycznych intrygach, błędach i niejasnych wyborach. Decyzje Komitetu Noblowskiego są jednak nieodwołalne, a kontrowersje niezmiennie towarzyszą kolejnym edycjom. Kolejne rozdziały tej barwnej historii przyniosą przyszłe lata.