Słowa, które ranią. Jak język kształtuje nasze spojrzenie na mniejszości

Jak język kształtuje nasze podejście do mniejszości? Photo by Nadine E on Unsplash

Jak język wpływa na sposób, w jaki postrzegamy mniejszości narodowe? Analiza potocznych określeń, stereotypów i roli mediów w budowaniu języka szacunku.

Język jako zwierciadło społeczeństwa

Język to nie tylko narzędzie komunikacji, ale też zwierciadło, w którym odbija się sposób myślenia i emocje społeczeństwa. To, jak mówimy o innych, często mówi więcej o nas samych niż o nich. W codziennych rozmowach – także w internecie – wciąż można usłyszeć określenia, które mają swoje korzenie w dawnych stereotypach, uprzedzeniach czy prostych skojarzeniach wynikających z braku wiedzy. W Polsce, gdzie przez wiele lat społeczeństwo było kulturowo jednorodne, spotkanie z „innym” wciąż bywa dla części osób źródłem niepewności, a czasem także nieświadomych reakcji językowych.

Dziś, gdy do naszego kraju przybywają ludzie z różnych zakątków świata – z Ukrainy, Indii, Nepalu czy krajów arabskich – warto zadać sobie pytanie, jak mówimy o mniejszościach narodowych i etnicznych. Czy język, którym się posługujemy, nadąża za rzeczywistością społeczną? I czy zdajemy sobie sprawę, że nawet słowa używane „żartem” potrafią kształtować postawy wobec całych grup ludzi?

Skąd biorą się potoczne określenia narodowości i ras?

Każdy język ma swoją warstwę potoczną, w której rodzą się metafory, skróty myślowe i emocjonalne etykiety. Niektóre z nich z biegiem czasu tracą pierwotne znaczenie i stają się obraźliwe – nawet jeśli pierwotnie miały charakter neutralny. W polszczyźnie znajdziemy wiele przykładów słów, które przeszły taką ewolucję. Ich źródła bywają różne: czasem historyczne, czasem popkulturowe, a czasem wynikające z niewiedzy.

Jednym z przykładów takiego procesu jest określenie używane wobec osób o ciemniejszym kolorze skóry, pochodzenia południowoazjatyckiego lub arabskiego. Lingwiści podkreślają, że słowo to w potocznej mowie zyskało negatywny wydźwięk, ponieważ bywało używane w kontekście pogardy i wykluczenia. Badacze języka, tacy jak prof. Jerzy Bralczyk czy dr Anna Wierzbicka, zwracają uwagę, że o wartości danego słowa nie decyduje jego etymologia, lecz sposób, w jaki funkcjonuje w praktyce społecznej.

Oznacza to, że nawet jeśli dane określenie miało kiedyś znaczenie opisowe, z czasem może stać się nośnikiem uprzedzeń. Współczesna lingwistyka i socjologia języka analizują te zmiany, by lepiej zrozumieć, jak słowa potrafią utrwalać podziały lub wspierać inkluzywność.

Granica między żartem a dyskryminacją

Granica między humorem a dyskryminacją bywa cienka, zwłaszcza w przestrzeni internetowej. W sieci słowa rozchodzą się szybciej niż w realnym życiu, a żarty, które miały być niewinne, mogą zamienić się w zbiorowe szyderstwo. Psychologowie społeczni podkreślają, że dynamika grupowa w mediach społecznościowych wzmacnia przyzwolenie na język pogardy.

Badania Instytutu Badań Internetu i Mediów Społecznościowych pokazują, że zjawisko mowy nienawiści w polskich mediach internetowych wzrosło w ostatnich latach o kilkadziesiąt procent. Choć część autorów tłumaczy swoje wpisy ironią, skutki mogą być poważne — dla osób dotkniętych są realną formą przemocy symbolicznej.

Polska coraz bardziej różnorodna – czy nasz język za tym nadąża?

W ostatniej dekadzie Polska przeszła ogromną zmianę demograficzną. Na ulicach dużych miast słychać dziś dziesiątki języków, a w szkołach i na uczelniach uczą się ludzie z różnych kontynentów. Według danych Urzędu do Spraw Cudzoziemców oraz Eurostatu, w Polsce mieszka już ponad milion obywateli innych państw – najwięcej w historii.

Zmienia się więc struktura społeczna, a wraz z nią – codzienny język. Nowe słowa wchodzą do polszczyzny, inne tracą aktualność. Socjolingwiści podkreślają, że język inkluzywny nie jest modą, lecz naturalnym elementem życia w różnorodnym społeczeństwie.

Jak mówić i pisać o różnorodności – rola mediów i edukacji

Media mają ogromny wpływ na to, jak kształtują się postawy wobec mniejszości i cudzoziemców. Jedno nieprzemyślane określenie w tytule może utrwalić stereotyp, który potem powraca w debatach publicznych. Dlatego coraz więcej redakcji opracowuje własne stylebooki językowe – poradniki dotyczące odpowiedzialnego pisania o różnorodności.

Eksperci podkreślają, że świadome używanie języka to nie autocenzura, lecz odpowiedzialność. Kampanie edukacyjne w szkołach i na uczelniach uczą młodych ludzi wrażliwości językowej.

Instytucje państwowe i organizacje pozarządowe, takie jak Fundacja im. Stefana Batorego czy Fundacja Dialog, prowadzą szkolenia i publikują materiały dotyczące komunikacji międzykulturowej.

Słowo też ma wagę

Nie ma neutralnych słów — każde z nich niesie emocje, skojarzenia i konsekwencje. W świecie, w którym codziennie spotykamy ludzi z różnych kultur, język staje się przestrzenią odpowiedzialności. Nie chodzi o unikanie trudnych tematów, ale o empatię i świadomość, że po drugiej stronie stoi człowiek.

Jak pokazują badania Uniwersytetu SWPS, zmiana języka często poprzedza zmianę postaw społecznych. Słowo może być początkiem zmiany – zarówno indywidualnej, jak i wspólnotowej.

Dlatego warto nauczyć się rozpoznawać, kiedy język przestaje być opisem, a zaczyna być bronią. Świadoma komunikacja to nie moda — to oznaka dojrzałości. Bo język, tak jak społeczeństwo, ewoluuje – a my razem z nim.

Czytaj także: